سم چیست؟

سم ماده ای است که بر اثر تماس خارجی یا داخلی مقداری از آن با بدن، تشنج، تاول، استفراغ یا تهوع و عوارضی که منجر به مرگ می شود، بروز می کنند.

سم انواع مختلفی دارد. دسته ای که با خوردن آن بافت هایی مثل بافت های دهان و حلق از بین می رود. «هیدروکلرید سدیم»، اسیدها و فنول ها از این دسته می باشند. سم های محرک که باعث تورم و التهاب رشته های عضلانی می شوند. همچنین این نوع سم بر ضره، روده و مراکز عصبی تأثیر می گذارند. استفاده بیش از حد بعضی از داروها، مانند چنین سمی عمل می کند.

 

سمهای سیستماتیک که تأثیر بر اعصاب، قلب و کبد دارند. مثلاً مقدار کمی از اسید پرومیک یا استرکنین می تواند منجر به مرگ شود. استفاده بیش از حد از بسیاری باربیترلها مانند (امرباربیتول)، (پنتر باربیتول)، (فنرباربیتول) و غیره تأثیری مانند سم های سیستماتیک به همراه دارند. از میان این گروه سم ها «اسید بوریک»، «کوتندین»، «کلرپرومازین» بسیار سمی هستند.

 

گازهای سمی بر تنفس اثر می گذارند. این نوع سم ها باعث تحریک چشم و بینی نیز می شوند. منوکسیدکربن یکی از گازهای سمی است. سولفید هیدروژن نیز از گازهای سمی خطرناک است. غذای سمی می تواند بر اثر آلودگی غذا با مواد شیمیایی یا حیوانات سمی در غذا به وجود آید مثلا تماس بعضی از حشره کش ها با موادغذایی باعث سمی شدن آن می شود یا استفاده از بعضی قارچ ها و ماهی های سمی که مسمومیت به دنبال دارند بعضی از سم ها بسیار قوی هستند مثل دی اکسید که برای نابود کردن علف هرز از آن استفاده می شود یا ( سیانید پتاسیم ) که از انرژی حاصله از فعالیت سلول ها جلوگیری میکند سموم مختلف بر نقاط مختلف بدن تأثیر دارند و راه درمان آن ها متفاوت است در صورت مسمومیت باید فوراً به پزشک مراجعه کرد.

 

سم ماده ای است که در کارخانه تولید و یا از معادن استخراج و یا از گیاهان تهیه می شود سم اگر به مقدار خیلی کم خورده و یا با پوست بدن تماس پیدا کند و یا بخار آن تنفس شود باعث ایجاد ناراحتی، مسمومیت و یا حتی منجر به مرگ می گردد و لذا مسمومیت می تواند خیلی شدید اتفاق بیافتد به طوری که شخص مسموم و اطرافیان فورا " متوجه آن بشوند و یا ممکن است بتدریج بصورت ناراحتی و بیماری ظاهر گردد بنحوی که حتی شخص مسموم و اطرافیان او متوجه دلیل ناراحتی و بیماری وی نگردند.

 

بنابراین سم می تواند از طریق: تنفس، تماس با پوست و یا خوردن و آشامیدن وارد بدن شود.

سم اگر بطور صحیح بکار نرود در اثر تماس با انسان می تواند خطر مسمومیت و بیماری زایی و برای درختان و محصولات کشاورزی خطر از بین رفتن و آلودگی را در پی داشته باشد. علاوه بر آن با انجام سمپاشی به روش غلط موجبات آلودگی آب، خاک و هوا فراهم می شود بطوریکه محیط را برای زندگی ناامن می نماید. لذا تا جایی که ممکن است باید از مصرف سم اجتناب نمود و در صورت اضطرار در به کاربردن آن باید قبلا " اطلاعات لازم را در مورد چگونگی نگهداری، افراد و شرایطی که می توانند با سم کار کنند؟ نحوه استفاده از آن؟ روش صحیح بکارگیری حشره کش ها؟ اقدامات احتیاطی هنگام استفاده و پس از سمپاشی و بالاخره کمکهای اولیه برای فرد مسموم را کسب نمود.

 

چگونه و کجا سم را باید نگهداری کرد؟

سم را باید دور از دسترس افراد و بچه ها و در محلی مجهز به درب و قفل مناسب نگهداری نمود.

به هیچوجه نباید در آشپزخانه و اطاق محل زندگی سم نگهداری شود.

سم باید در قوطی و ظرف خودش نگهداری شود و هرگز نباید آن را داخل ظرف یا شیشه دیگر ریخت چون ممکن است اشتباهاً از آن استفاده شود.

بعد از هر بار استفاده حتماً باید درب قوطی سم محکم بسته شود.

سم را نباید با وسیله نقلیه ای که مسافر، دام و یا مواد غذایی حمل می شود جابجا کرد.

سم نباید در محل و یا نزدیک مواد غذایی نگهداری شود.

 

چه کسانی می توانند با سم کار کنند؟

کسی که سم و خطرات ناشی از آن را می شناسد و می داند که چگونه باید آن را بکار برد تا خطری متوجه خود و اطرافیان نباشد پس سمپاشی کار هر کسی نیست.

کسی که سالم و قوی بنیه باشد، مردان پیر، زنان حامله و افراد کمتر از 18 سال نباید به هیچ وجه سمپاشی نمایند.

کسانی در زمان سمپاشی بیماری خاصی مانند بیماریهای قلبی، کلیوی و کبدی و یا حتی سرماخوردگی نداشته باشند.

 

اقدامات احتیاطی هنگام سمپاشی

با توجه به اینکه هرگونه تماس با سم بسیار خطرناک است پس باید در موقع استفاده از آن نکات زیر را مراعات نمود:

به هیچوجه نباید آب و غذا خورد و سیگار کشید.

از لباسی که تمام بدن و کلاهی که موهای سر را بپوشاند استفاده گردد.

از عینک مخصوص که کناره های آن بسته باشد و چشم را از قطرات سم محافظت نماید استفاده شود.

از ماسک و یا پارچه تمیزی که روی بینی و دهان را جهت جلوگیری از وارد شدن ذرات سم به صورت بخار یا پودر از راه دهان و بینی بپوشاند استفاده گردد.

از چکمه جهت جلوگیری از ریختن قطرات سم روی پاها استفاده شود.

از دستکش لاستیکی به منظور جلوگیری از آلودگی دستها استفاده گردد.

در روزهایی که باد شدید می وزد نباید سمپاشی کرد و در شرایط باد کم باید پشت به باد ایستاد تا قطرات سم به شخص سمپاش نپاشد.

اگر سم به چشم پاشیده شود باید فوراً چشم را زیر شیر آب گرفت و یا با آب زیاد شست.

اگر موقع سمپاشی سم روی بدن ریخت باید فوراً با آب و صابون آن محل از بدن شسته شود.

 

اقدامات احتیاطی پس از سمپاشی

سمی که در پمپ سمپاش باقی می ماند نباید داخل آبهای جاری ریخته شود.

پس از تمام شدن کار سمپاشی دستکش، ماسک، کفش و لباس ها را باید فوراً بیرون آورد، دست ها و صورت و بدن را شست و هرگز با کفش و لباس مورد استفاده در سمپاشی نباید وارد محل زندگی شد.

وسائل کار را نباید در آب چشمه یا رودخانه یا آب هایی که از آن استفاده می شود وارد کرد و شست.

آب ناشی از شستشوی سمپاش را باید در چاه فاضلاب یا جایی دور از آبهایی که مورد استفاده قرار می گیرند تخلیه نمود.

قوطی یا ظرف خالی سم نباید به اطراف پرتاب شود چون ممکن است مورد استفاده قرار گیرد لذا باید آن را به حالت غیر قابل استفاده درآورده و سپس به زباله ها انتقال داده شود.

پاکت – گونی و کارتن سم را باید با احتیاط سوزاند تا مورد استفاده قرار نگیرد.

شخص سمپاش باید بعد از انجام سمپاشی در فضای آزاد به دور از مواد سمی و محل سمپاشی شده استراحت نماید.

 

اقدامات احتیاطی در موقع استفاده از اسپری حشره کش

همه افراد باید از اطاق یا محل اسپری خارج شوند.

پنجره ها و درب ها بسته باشند.

روی ظروف غذا خوری و وسائل بچه ها پوشانده شده باشند.

تنگ ماهی و قفس پرندگان از اطاق یا محل اسپری خارج گردند.

موقع اسپری حشره کش باید قوطی آن را طوری گرفت که از اسپری کننده فاصله داشته باشد.

بعد از اسپری کردن باید فوراً اطاق را ترک و در را بسته نگه داشت.

بعد از گذشت حدود 30 دقیقه باید درها را باز و هوای اطاق را تهویه نمود.

 

اقدامات احتیاطی در هنگام سمپاشی منزل

حیوانات، پرندگان و لانه آن ها را باید در محلی دور از مکان سمپاشی نگهداری نمود.

وسائل خانه را باید از داخل اطاق ها و یا محل سمپاشی بیرون آورد تا به سم آلوده نشوند.

روی مواد غذایی و ظروف غذاخوری را باید پوشاند و بعد از سمپاشی جهت احتیاط ظروف شسته شوند.

همه افراد خانواده به خصوص بچه ها، افراد مسن و مریض باید از محل دور و تا حداقل به مدت 5 الی 6 ساعت از ورود آن ها به محل سمپاشی شده جلوگیری شود.

.اگر اشتباهاً روی آب و مواد غذایی سم ریخته شود باید فوراً آنها را دور ریخت و از مصرف آنها جداً جلوگیری نمود

از بچه های کوچک مراقبت شود تا دست شان را به دیوارهای سمپاشی شده نمالند و به دهان خود نزنند.

بعد از انجام مراحل سمپاشی و قبل استفاده مجدد از محل باید کف اطاق ها را تمیز نمود.

 

مسموم کیست؟

هر انسان و حیوانی که سم از طریق بینی، دهان و یا پوست او وارد شود و موجب ناراحتی و بیماری و یا مرگ وی گردد مسموم گفته می شود.

 

علائم مسمومیت بستگی به نوع، مقدار و مدتی که از مصرف آن سم گذشته شده است، دارد اما به طور کلی می توان به علائم زیر اشاره نمود:

سرگیجه، حالت تهوع و استفراغ، دل درد، دل پیچه، عرق، رنگ پریدگی و خواب آلودگی.

بعضی از علائم در سایر بیماری ها نیز ممکن است وجود داشته باشد پس فقط موقعی می توانیم بگوئیم کسی در اثر سم مسموم شده که شخص مسموم و یا اطرافیان او بگویند که با سم تماس داشته و یا قوطی سم و آثار آن را در اطراف او پیدا کنند.

 

کارهایی که برای فرد مسموم باید انجام داد

از اطرافیان و خود مسموم پرسیده شود که با چه ماده ای تماس داشته و یا آن را خورده است.

اطلاعات روی بر چسب قوطی سم بطور دقیق مطالعه شود تا جهت اقدامات درمانی بعداً مورد استفاده قرار گیرد سپس بلافاصله کمکهای اولیه شروع گردد.

 

کمکهای اولیه برای فرد مسموم

فرد مسموم را باید فوراً از محل سمپاشی خارج و در هوای آزاد نگه داری نمود.

اگر لباسهای او آلوده به سم است باید بلافاصله آنها را بیرون آورد.

محلهایی از بدن که به سم آلوده شده باید با آب و صابون شستشو و پس از خشک کردن پوشانده شوند.

مسموم را باید به حالت استراحت و گرم نگه داشت.

اگر سم داخل چشمها پاشیده شده باشد باید فوراً به مدت 15 دقیقه زیر شیر آب گرفت و یا با آب زیاد شستشو داد.

اگر سم به تازگی خورده شده باشد باید فرد مسموم را وادار به استفراغ نمود و برای وادار کردن وی به استفراغ می توان از آب نمک و یا تحریک ته حلق با انگشت و یا پر استفاده کرد.

ضمناً اگر معلوم نیست که چه سمی خورده باید مقداری از مواد استفراغ شده را در یک شیشه تمیز جمع آوری و همراه مسموم به بیمارستان انتقال داد همچنین اگر کسی نفت خورده باشد نباید او را مجبور به به استفراغ نمود زیرا ممکن است نفت وارد ریه او گردد.

وادار کردن مسموم به نفس کشیدن ولی قبل از آن باید راه های تنفسی وی یعنی دهان و گلو و بینی او تمیز گردد.

 

عوارض سم

ممکن است عوارض مختلفی به تناسب هر نوع سم و مواد بنیادی و تشکیل دهنده ی آن در شخص و جانداران پدیدار شود اما عموماً به این صورت است:

استفراغ، اسهال و سرگیجه، تب غیرمعمول،ایجاد دمل و جوش های بسیار زیاد و غیرمعمول برروی پوست و جاهای مختلف بدن.

 

سم شناسی

سم شناسی (توکسیکولوژی) درباره تاثیرات زیان آور عوامل شیمیایی و فیزیکی بر روی سیستمهای زنده بحث می‌کند. تعریف دقیق تر آن شناخت سموم تولید شده توسط گیاهان، جانوران و باکتریهای پاتوژن است. این کلمه از ریشه یونانی کلمه لاگوس و تاکسیکون گرفته شده که به معنای مطالعه تاثیرات منفی مواد شیمیایی روی ارگانیسمهای زنده است.

 

یک تعریف قدیمی از سم شناسی عبارت است از فهم ما از این که چگونه عوامل مختلف باعث آسیب رساندن به انسان ها و دیگر ارگانیسم ها می شود، یک تعریف مشخص تر از سم شناسی عبارت است از مطالعه ی اثرات سوء مواد شیمیایی یا فیزیکی بر روی ارگانیسم ها.

 

اثرات سوء ممکن است در اشکال زیادی اتفاق بیفتد، از مرگ فوری گرفته تا تغییرات کوچکی که پس از ماه ها یا سال ها تشخیص داده می شوند. مشخص شده است که بسیاری از تغییرات قابل مشاهده مختلف در ساختمان یا فعالیت های بدن نتیجه تغییرات غیرقابل شناسایی شده قبلی در بدن می باشد.

 

پیشرفت تاریخی سم شناسی بوسیله ساکنان اولیه غارها که سم های گیاهان و حیوانات را میشناختند و از عصاره آن ها برای شکار کردن یا در جنگ ها استفاده کردند، شروع شد. مشخص شده است که در  1500 قبل از میلاد از شوکران، تریاک، تیرهای سمی و فلزات سمی برای مسموم کردن دشمنان یا اعدام در کشورها استفاده می شده است.

 

پاراسلسوس (پدر علم سم شناسی) معلوم کرد که مواد شیمیایی خاصی مسئول سمیت در یک گیاه یا حیوان هستند. او همچنین توضیح داد که پاسخ بدن به این مواد شیمیایی به مقدار ماده وارد شده بستگی دارد. مطالعات او نشان داد که مقادیر کم از یک ماده ممکن است بدون ضرر یا مفید باشند. در صورتیکه دوزهای بیشتر ممکن است سمی باشند. به عبارت بهتر، بخش اصلی سم شناسی تعیین ارتباط میزان پاسخ و مقادیر سم است.

 

اغلب این جمله از پاراسلسوس نقل قول می شود که همه مواد سمی هستند و هیچ ماده ای که سمی نباشد وجود ندارد و تفاوت بین سم و دارو در میزان آن می باشد.

ارفیلا به عنوان بنیان گذار سم شناسی بالینی کسی بود که برای اولین بار ارتباط سیستمیک بین خصوصیات بیوشیمیایی سم های زمان خودش را معلوم کرد و اثرات سم ها بر روی اندام های خاص را با کالبد شکافی برای جستجوی سم ها و آسیب های بافتی مرتبط با آنها، اثبات کرد.

 

زنوبیوتیک یک کلمه عمومی است که برای یک ماده خارجی که وارد بدن شده به کار برده می شوند. این کلمه از یک کلمه یونانی به نام زنو به معنی خارجی مشتق شده است. زنوبیوتیک ممکن است اثرات مفیدی مثل اثرات داروئی یا اثرات سمی مثل سرب داشته باشد.

 

واژه شناسی سم شناسی

بعضی واژه ها سم شناسی عمومی هستند و در بخش های مختلفی استفاده می شوند. این اصطلاحات به طور متداول بحث می شوند.

سم شناسی به مطالعه اثرات سوء مواد شیمیایی یا فیزیکی بر روی ارگانیسم های زنده گفته می شود. یک سم شناس دانشمندی است که اثرات مضر، عوامل و مکانیسمهای مولکولی و بیوشیمیایی و سلولی مسئول این اثرات را تعیین می کند.

 

سایر واژه های مهم سم شناسی عبارتند از سمی، سم، زهر، عوامل سمی، ماده سمی و ماده شیمیایی سمی.

ماده سمی سم و زهر اکثراً به جای هم در متون به کار می روند. به هر حال تفاوت های ظریفی وجود دارد که در زیر آمده است. عامل سمی هر چیزی است که می تواند یک اثر مضر بیولوژیکی به وجود آورد. ممکن است به شکل ماده شیمیایی، فیزیکی و یا بیولوژیکی باشد. برای مثال عامل سمی ممکن است شیمیایی باشد (مثل سیانید) ممکن است فیزیکی باشد (پرتو) و یا بیولوژیکی باشد مثل سم مار.

 

اگر ارگانیسم هایی مورد تهاجم قرار گرفته باشد، مواد شیمیایی دفع کننده که خاصیت سمی دارند به عنوان توکسینهای بیولوژیکی شناخته می شوند. ارگانیسم های مربوطه در این مورد ارگانیسم های سمی نامیده می شوند. یک مثال در این مورد میکروب کزاز است. کزاز توسط باکتری کلستریدیوم تتانی به وجود می آید. باکتری کلستریدیوم خود به وسیله مورد تهاجم قرار دادن و تخریب کردن سلول باعث بیماری نمی شود. بلکه بیماری به علت آزادسازی یک سم عصبی از میکروب است که بر روی دستگاه عصبی تاثیر می کند.

 

تعریف ساده ی یک ماده سمی، ماده ایست که خصوصیات سمی دارد. این ممکن است یک ماده سمی خالص یا مخلوطی از مواد سمی باشد. برای مثال کرومات سرب و پنبه نسوز و بنزین همگی مواد سمی هستند. کرومات سرب و پنبه نسوز یک ماده سمی است که تنها از یک ترکیب مشخص تشکیل شده است و از فیبرها و مواد معدنی متفاوتی ساخته شده اند.

مواد سمی ممکن است اثر سمستمیک داشته باشند و کل بدن را فرا گیرد و یا غیرسیستمیک باشد و تنها بر روی یک محل خاص اثر نماید. برای مثال پتاسیم سیانید یک سم سیستمیک است که در واقع روی تمام سلول ها و اندام های بدن اثر می کند و باعث وقفه تنفسی می شود.

 

مواد سمی همچنین ممکن است روی فقط یک بافت یا ارگان خاص اثر بگذارد. در حالی که در کل بدن تخریب ایجاد نکند. این مکان های خاص، ارگان ها یا بافت های هدف خوانده می شوند. بنزن یک سم اختصاصی است که بر روی بافت خون به طور عمده سمیت ایجاد می کند. همچنین سرب نیز یک سم عضو خاص است اگر چه سه بافت هدف دارد نظیر: سیستم عصبی مرکزی، کلیه و سیستم گردش خون.

 

سم شناسی شغلی

سم شناسی شغلی با مواد شیمیایی که در محیط کار یافت می‌شوند، سروکار دارند. کارگران صنعتی ممکن است در طی تهیه ، تولید یا بسته بندی این مواد یا به واسطه استفاده از آن ها در محیط شغلی، در معرض تماس با آن ها قرار بگیرند. به عنوان مثال کارگران کشاورزی ممکن است در معرض مقادیر مضر حشره کش قرار گیرند. تاکید عمده سم شناسی شغلی در جهت شناسایی عوامل مسئول، تعیین وضعیت های منجر به مصرف بی‌ خطر آن ها و پیشگیری از جذب مقادیر مضر آن ها می باشد. حدود تعیین کننده ای جهت مشخص نمودن غلظت های ایمن بسیاری از مواد شیمیایی در محیط کار طرح ریزی شده‌اند تا حالات گوناگون تماس، مشخص گردد که عبارتند از:

غلظتی جهت کار روزانه معمولی 8 ساعته که کارگران می‌توانند مرتباً در آن قرار گیرند بدون هیچ اثر منفی.

غلظتی که فقط باید کمتر از 15 دقیقه در آن قرار گرفت و نه بیشتر.

غلظتی که فقط می‌توان یک لحظه در آن قرار گرفت.

 

سم شناسی محیطی

سم شناسی محیطی با تاثیرات بالقوه زیانبار مواد شیمیایی، که به صورت آلودگی های محیط زیست به ارگانیسمهای زنده عرضه می‌شود، سروکار دارد. اصطلاح "محیط" همه محدوده یک ارگانیسم را در بر می‌گیرد، مخصوصاً هوا ، آب و خاک.

آلوده کننده ماده‌ای است که در محیط وجود دارد و حداقل بخشی از آن نتیجه فعالیت انسان بوده و تاثیر زیانباری روی ارگانیسمهای زنده دارد. آلودگی هوا، حاصل صنعتی شدن، توسعه تکنولوژی و افزایش شهرنشینی می‌باشد. همچنین انسان ممکن است در معرض مواد شیمیایی مورد استفاده در محیط کشاورزی قرار گیرد، مثل حشره کش ها یا سموم باقیمانده در مواد اولیه که در تولید مواد غذایی به کار رفته است.

 

سازمان غذا و کشاورزی و سازمان بهداشت جهانی، میزان مصرف روزانه قابل قبول را چنین تعریف می‌کند: میزان مصرف روزانه یک ماده شیمیایی که در طی عمر کامل، بر اساس کل حقایق مشخص شده در آن زمان، ظاهرا فاقد خطر محسوس باشد. این سازمان پس از راه اندازی اطلاعات مرتبط، میزان مصرف روزانه قابل قبول بسیاری از حشره کش ها و افزودنیهای خوراکی را که ممکن است وارد زنجیره غذایی انسان شوند، در فهرست می‌آورد.

 

سم شناسی محیط زنده - اکو توکسیکولوژی

این شاخه از سم شناسی اخیراً به عنوان تعمیم شاخه‌ای از سم شناسی محیط ، مشخص شده و مربوط به تاثیرات سمی عوامل فیزیکی و شیمیایی بر روی ارگانیسمهای زنده مخصوصاً در جمعیتها و جوامع با اکوسیستمهای مشخص می‌باشد. این شاخه همچنین، مسیرهای جایی شدن این عوامل و اثرات متقابل آن ها محیط را نیز، بررسی می‌کند. احتمال دارد یک حادثه محیطی که تاثیرات شدیدی روی ارگانیسم های مجزا اعمال می‌کند، هیچ تاثیر مهمی روی جمعیت ها یا یک اکوسیستم نداشته باشد. بنابراین نمی‌ توان اصطلاحات سم شناسی و اکوتوکسیکولوژی را به جای هم بکار برد.

 

اثرات سمی


سمیت با بسیاری فاکتورهای دیگر کمپلکس می شود. ترکیبات سمی از طریق مکانیسم های متفاوت منجر به اثرات سمی بسیاری می شوند. برخی مواد شیمیایی به خودی خود سمی اند. بقیه ممکن است متابولیزه شده (تغییرات شیمیایی در بدن) و به ترکیبات سمی تبدیل شوند. بسیاری از زنوبیوتیک ها در بدن تخریب می شوند و اغلب روی ارگان های خاص اثر می گذارند. بقیه می توانند هر سلول یا بافتی که در تماس قرار بگیرند را مسموم کنند.

 

ارگانهای هدف که تحت تاثیر قرار می گیرند به راه تماس و مقدار آن سم بستگی دارد. برای مثال هدف برای مواد شیمیائی احتمالا بعد از یک تماس حاد سیستم عصبی است اما بعد از تماس مزمن ممکن است کبد باشد. سمیت ممکن است نتیجه تغییرات سلولی - بیوشیمیائی یا ماکرومولکولی باشد.

 

برای مثال جایگزینی سلولی مثل فیبروز ریه، آسیب به سیستم آنزیمی، تخریب سنترپروتئین، تولید موادشیمیائی فعال در سلول، آسیب به DNA.

 

بعضی از مواد سمی ممکن است به طور غیر مستقیم تاثیراتی بر روی تغییر در فعالیت های ذاتی مواد بیوشیمیائی، تداخل با مواد غذائی، تغییر در مکانیسم های فیزیولوژیکی بدن، داشته باشد. عوامل موثر بر سمیت شامل شکل و فعالیت ذاتی مواد شیمیایی، دوز اثر، ارتباط دوز – زمان، روش تماس با ماده شیمیائی، گونه مورد تماس، سن، جنس، میزان جذب ماده سمی و متابولیسم آن، توزیع و دفع آن در بدن و حضور سایر مواد شیمیائی ارتباط داشته باشد.

 

شکل ماده سمی اثر مهمی بر روی سمیت به ویژه در مورد فلزات دارد. برای مثال سمیت بخار جیوه فرق زیاری با فرم فلزی آن دارد. مثال دیگر کروم است که شکل سه ظرفیتی آن غیر سمی است در حالیکه شش ظرفیتی آن می تواند باعث سرطان ریه و آسیب های پوستی و بینی شود.

 

فعالیت شیمیایی ذاتی مواد هم تفاوت زیادی دارند. بعضی ترکیبات سمی مانند سیانید می تواند سریعاً به سلول ها آسیب برسانند و سبب مرگ فوری سلول شوند. در حالیکه ترکیبات دیگر فقط باعث تداخل ضعیف با فعالیت سلول ها می شوند

 

نوع تماس در سمیت مهم است. بعضی مواد شیمیایی ممکن است از یک راه دارای سمیت بالائی باشند ولی از راه دیگر دارای سمیت نمی باشند. به طور مثال ورود خوراکی برخی ترکیبات ممکن است توسط کبد غیر فعال شود اما از طریق استنشاقی وارد جریان خون شده و اثر سمی ایجاد نماید.

 

پاسخ به سم می تواند اساساً خیلی وابسته به گونه مورد تماس باشد. برای مثال موش نمی تواند استفراغ کند یا ماده سمی را قبل از جذب خارج کند در صورتی که انسان ها و سگ ها می توانند استفراغ کنند. این تفاوت سمیت انتخابی در میان جانوران مختلف، دارای سودمندی نیز می باشد. برای مثال ترکیبات حشره کش دارای سمیت انتخابی در حشرات هستند اما فاقد پاسخ مشابه در انسان می باشند. از تفاوت های دیگر سمیت انتخابی ممکن است ناشی از تفاوت های آناتومیک یا فیزیولوژیکال باشد.

 

آنتی بیوتیک ها سم انتخابی برای میکروارگانیسم ها هستند در حالی که برای انسان واقعاً غیر سمی اند. سن در تعیین پاسخ نسبت به ماده سمی ممکن است مهم باشد. بعضی مواد شیمیایی سمیت بیشتری برای کودکان و افراد سالخورده نسبت به افراد جوان دارند. به طور مثال ترکیبات حشره کش برای حیوانات جوان سمی تر است. ترکیبات نیتروز آمین ها بیشتر برای جنین یا حیوانات جوانسرطان زا هستند. پاسخ سمی همچنین می تواند وابسته به جنس باشد. به طور مثال موش های نر ده برابر بیشتر از موش های ماده هستند نسبت به آسیب های کبدی ناشی از دی دی تی حساسیت دارند. اما موش های ماده نسبت به اثرات سمی حشره کش ها دو برابر حساس تر از موش های نر هستند.

 

توانایی جذب ماده شیمیائی نیز برای ایجاد سمیت سیستمیک، ضروری است. بعضی از مواد شیمیایی به آسانی جذب می شوند و بعضی دیگر به طور ناقص جذب می شوند. تقریباً اکثر الکل ها به آسانی جذب می شوند. در صورتی که واقعاً هیچ جذبی برای بیشتر پلی مرها وجود ندارد. سرعت و مقدار جذب ممکن است تحت تأثیر شکل مواد شیمیایی و شیوه مصرف باشد. برای مثال، اتانول یا الکل از راه گوارش به راحتی جذب می شود اما جذب پوستی آن کم است.

 

جیوه آلی سریعاً از راه گوارشی به راحتی جذب می شود اما سولفات سرب معدنی اینطور نیست. متابولیسم، که به عنوان تبدیل زیستی شناخته می شود یک فاکتور مهم در تعیین سمیت است. متابولیت ها تولیدات متابولیسمی مواد می باشند. دو نوع متابولیسم برای مواد سمی وجود دارد: سمیت زدایی و فعال شدن زیستی (سمیت زائی). سمیت زدایی پروسه ای است که یک ماده سمی به یک ترکیب با سمیت کمتر تبدیل می شود. این پدیده یک مکانیسم دفاع طبیعی ارگانیسم است. سمیت زدایی پروسه تبدیل ترکیبات قابل حل در چربی به ترکیبات قطبی است. فعال شدن زیستی پروسه ای است که یک ترکیب غیر سمی یا با سمیت اندک به ترکیب سمی و یا فرم فعال تر سمی تبدیل شود.

 

توزیع و انتشار سم ها و متابولیت های سمی در بدن در تعیین بافت هدف و همچنین شدت سمیت اهمیت دارد. عامل اصلی ورود و آسیب رساندن به سلول، میزان حلالیت در چربی است. اگر سم محلول در چربی باشد، به آسانی به غشا سلول نفوذ پیدا می کند. بیشتر سمها در بدن ذخیره می شوند. بافت چربی، کبد، کلیه و استخوان مهمترین محل ذخیره سم ها هستند. جریان خون راه اصلی انتشار سموم است. کلیه ها، اولین ارگان ترشح کننده سموم و در ادامه دستگاه گوارش و شش ها می باشند. همچنین سموم ممکن است در عرق، اشک و شیر ترشح شوند.

 

در آسیب کلیوی (نارسایی کلیوی) عملکرد دفع سموم کندتر می شود و باعث افزایش قدرت سم می شود. حضور دیگر مواد شیمیایی ممکن است سمیت را کاهش دهد (آنتاگونیست) و یا افزایش دهد (سینرژیک).

 

راههای تماس با مواد سمی

راه ورود مواد شیمیایی به بدن در موقیعت های تماس مختلف فرق می‌کند. در شرایط صنعتی ، استشمام راه اصلی ورود سموم می‌ باشد و راه پوستی نیز کاملا مهم است اما مصرف خوراکی، راه نسبتا فرعی می‌ باشد. در نتیجه، معیارهای پیشگیری کننده عمدتا جهت حذف جذب از طریق استشمام یا از طریق تماس موضعی، طرح ریزی می‌ شوند. مواد آلوده کننده اتمسفر از طریق استشمام وارد می‌شوند، در حالی که در موارد آلوده کننده‌ های آب و خاک، مصرف خوراکی راه اصلی تماس در انسان است.

 

طول مدت تماس

واکنش های سمی ممکن است بسته به طول مدت تماس از لحاظ کیفی متفاوت باشند. یک تماس واحد یا تماس های متعدد طی 1 یا 2 روز صورت می‌گیرد، نمایانگر تماس حاد (اکیوت اکسپوژر) می‌ باشد. تماس های متعدد که طی دوره طولانی‌ تری از زمان ادامه یابد، نمایانگر تماس مزمن است. در شرایط شغلی هر دو تماس حاد و مزمن ممکن است رخ دهد.

 

در حالی که در حدود مواد شیمیایی یافت شونده در محیط، احتمال تماس مزمن بیشتر است. در تماس های مزمن، تاثیرات سمی ممکن است تا چندین ماه بعد از تماسهای تکراری قابل مشاهده نباشد. تاثیرات زیانبار ناشی از تماس حاد یا مزمن ممکن است برگشت پذیر یا غیر قابل برگشت باشد. برگشت پذیری نسبی تاثیر سمی به خصوصیات قابلیت بهبود عضو آسیب دیده، بستگی خواهد داشت.

 

حضور مخلوط مواد

انسان به طور معمول، همزمان یا به شکل متوالی با چندین مواد شیمیایی مختلف تماس حاصل می‌ کند. این امر، ارزیابی موقعیت های بالقوه خطرناک را دچار اشکال می‌کند. تاثیر بیولوژیک ناشی از تماس مرکب با چندین ماده را می‌ توان به صورت افزایش، فوق افزایش (سینرژیسم)، یا تحت افزایش (آنتاگونیسم) مشخص نمود. نوعی از فوق افزایش به نام قوت بخشی است که در این هنگام یکی از دو ماده، هنگام تماس هیچ تاثیری اعمال نمی‌کند. اما وقتی تماس با هر دو ماده روی می‌دهد، تاثیر ماده فعال افزایش می‌یابد. همه انواع تداخل عمل در انسان مشاهده شده است.

 

اهمیت سموم محیطی

هنگامی که سم وارد زنجیره غذایی شود. از آنجا که یک گونه از سایرین تغذیه می‌کند، جلویابی زیستی روی داده و موجب تغلیظ ماده شیمیایی می‌شود. مواد آلوده کننده ای که وسیعترین آثار محیطی را دارند، ضعیف تجزیه می‌شوند و در آب، خاک و هوا، نسبتاً دارای حرکتند و تجمع زیستی از خود نشان می‌دهند. بنابراین تلاشهایی صورت گرفته تا پتانسیل تجمع زیستی مواد شیمیایی آلی موجود در محیط برآورد گردد تا مقدمه‌ای برای برخوردهای مناسب جهت مقابله یا رفع، باشد.

 

چشم انداز بحث

با توجه به افزایش میزان مواد آلوده کننده به علت افزایش جمعیت، افزایش میزان مصرف کنندگی، افزایش تولید مواد شیمیایی، کاهش منابع طبیعی و ... نیاز به علم سم شناسی بیشتر احساس می‌ شود چرا که زمینه هر برخورد در جهت حذف آلودگی ها ، نیاز به شناخت کامل آلودگی و تحلیل و بررسی مکانیسم مشکل‌ زایی آلودگی ها دارد. در همین راستا، برنامه های زیر جزء تغییرات ملزوم آینده به شمار می‌رود:

تاسیس یک واحد مدیریت قوی

تاسیس مرکز اطلاعات سم

آزمایشگاه سم شناسی برای شناسایی سم های معمولی

مرکز اطلاعات سبب مرگ و میر مربوط به سم

مرکز مشاهده تخلفات مربوط به سم

تاسیس آموزشگاه سم شناسی

 

سموم کشاورزی

هرچند کنترل عامل بیماری زا (با استفاده از آفت کش ها) در بخش کشاورزی سودمند است ولی آفت کش ها باعث ایجاد بیماری و مرگ درانسان‌ ها می‌گردند،این مشکلات ناشی از شرایط مختلف تماس مستقیم و غیرمستقیم انسان با آفت‌ کش‌ ها می باشد.

 

مستعدترین افراد آنهایی هستند که در تماس مستقیم با این چنین مواد شیمیائی‌ اند که همان کارگرانی هستند که در بخش کشاورزی در معرض سموم آفت کش می باشند و یا اینکه در کارخانه تولید سم کار می‌ کنند،کارگرانی که سموم آفت‌کش را مخلوط، حمل یا در مزرعه بکار می‌گیرند در معرض و تماس شدید آفت‌ کش‌ ها قرار دارند. اولین محل تماس سم در انسان پوست می باشد، اگر همین کارگران به لباس محافظ سم در زمان استفاده از مواد شیمیایی مجهز نباشند جذب آفت‌ کش‌ ها از طریق پوست می تواند چشمگیر و قابل ملاحظه باشد.

 

به محض اینکه پوست در معرض سم قرار می گیرد، ممکن است سم به بدن جذب یا تنها در سطح پوست باقی بماند. اثرموضعی عمومی که از تأثیرسم بر روی پوست دیده می‌شود، مشکلاتی از قبیل درماتیت‌های موضعی (حساسیت‌های پوستی ) می باشد.

جذب آفت‌کش در بدن می‌تواند باعث بروز مشکلاتی برای سلامتی انسان شود: از قبیل سوزش چشم، در حالت جذب بیشتر مشکلات دستگاه تنفسی با مسمومیت سیستمیک که درآخر ممکن است به مرگ بیانجامد.

 

تماس غیر مستقیم با آفت‌کش ها ناشی از خوردن غذاهایی است که سموم آفت‌کش در آن نفوذ کرده‌اند و می تواند باعث افزایش مواد سمی در بدن انسان گردد، که معمولاً وابسته به در معرض بودن دراز مدت این آفت کش‌ها می باشد که ممکن است منجر به بیماری شود و یا اینکه نگردد.

 

بدن انسان یک ارگانیسم بیوشیمیائی خیلی پیچیده‌ است که به راحتی خودسازگار و انعطاف پذیر می‌شود و آن دارای سیستم تنظیم کننده متعددی است، تا مطمئن شود که تمام اجزاء بدن در پاسخ به شرایط بیرونی کاملاً درست ایفای نقش می‌کنند.

 

این نوع تنظیم، خودپایداری ( هوموستازی ) شناخته شده است و برای تمامی فرآیندهای بدنی معمولاً بدون اطلاع و آگاهی یا تأملی روی اعضاء بدن ما اتفاق و بروز می نمایند، وقتی در تأثیر شرایط محیطی بیرونی همچمون گرما یا سرمای زیاد یا شرایط درونی مثل بیماری یا مسمومیت که سیستم‌های بدن نمی‌توانند بوسیله مکانیسم‌های عادی تنظیم گردند ، علائم ناراحتی غیر معمول و بیماری ظاهر می‌گردد. انواع اثرات فیزیکی نظیر علائم ونشانه ها که مشاهده یا احساس می گردند به انواع استرسی‌ که بدن در معرض آن قرار می‌گیرد بستگی دارد، برای اینکه داخل بدن ارتباط درونی پیچیده بسیار زیادی بین سیستم ها وجود دارد و یک تغییر جزئی در هر سیستم ممکن است در سیستم های دیگر بدن اثرات متعددی را بوجود آورد.

 

بعلاوه انواع واکنش ها به مریضی محدود هستند بنابراین نشانه‌ها و علائم مریضی اغلب کاملاً شبیه به انواع مختلفی از عوارض بیماری ها هستند بعنوان مثال : سردرد، تب، تهوع، استفراغ و اسهال علائم عمومی غیرخاص بیماری هستند که در شرایط متفاوت ایجاد می گردند ، لازم به ذکر است بطور معمول اغلب واکنش های فیزیولوژیکی به بیماری، با شیوه های متعددی برای کمک به تشخیص عوامل واقعی بیماری توسعه یافته اند.

 

 

هوموستازی بدن می تواند بوسیله عکس العمل فیزیکی و یا بیولوژیکی بدن به استرس‌های اولیه بهم زده شود که به ماهیت درونی عامل و همچنین به درجه و مدت استرس بستگی دارد، وقتی استرس بسیار شدید یا مدت‌دار باشد خود پایداری و خود تنظیمی نمی تواند حفظ یا بازگردانده شود و بیماری در این زمان بروز می نماید. مسمومیت بوسیله عوامل شیمیائی چیزی کمتر از بیماری ناشی از مواد شیمیائی نبوده و علائم مسمومیت شیمیائی اغلب شبیه علائمی هستند که بوسیله عوامل بیولوژیکی مثل باکتری ها و یا ویروس‌ها بروز می نمایند.

 

برای تفهیم بهتر اینکه بیماری چگونه در تماس با موادشیمیائی یا مواد سمی در انسان عارض می شود ما اول بایستی بدانیم که آفت کش ها چطوری در داخل بدن عمل می‌کنند؟!

 

آفت کش‌ها چگونه روی انسان تأثیر می گذارند؟

آفت‌کش‌ ها با تغییر سرعت فعالیت‌های مختلف بدن به عنوان مثال با افزایش آن ها مثل افزایش تپش قلب و افزایش تعریق یا کاهش آن ها نظیر توقف کامل تنفس، عمل می‌کنند.

به عنوان مثال، جمعیت قرار گرفته در معرض سمپاشی با حشره‌کش مالاتیون بر اساس تجربه می‌تواند سبب تعریق گردد، این نتیجه در اثر یک سری از رخدادهای فیزیولوژیکی در بدن می باشد که به عنوان پاسخی به موادشیمیائی وارد شده در بدن است و در ابتدا سبب عدم فعالیت بیوشیمیائی آنزیم می‌گردد در نتیجه این تغییر بیوشیمیائی به تغییر سلولی می انجامد. در این حالت افزایش فعالیت عصبی تغییر سلولی موجب تغییرات فیزیولوژیکی می‌شود که علائم مسمومیت مشاهده یا در سیستم‌ های فیزیولوژیکی خاص بدن مثل اندام ها یا دستگاه‌های بدن احساس می شوند در این حالت فعالیت غدد تعرقی در ادامه نیز توسعه بنیادین اثرات مذکور از بیوشیمیائی به سلولی و آن هم به فیزیولوژیکی در اغلب مسمومیت‌ ها بدین شکل بروز می‌نماید.

 

بسته به مکانیسم بیوشیمیائی ویژه یک فعالیت ، یک سم ممکن است اثرات خیلی وسیعی در داخل بدن داشته باشد و یا امکان دارد سبب تغییر محدودی در فعالیت ‌های فیزیولوژیکی در یک ناحیه خاص از بدن یا اندام گردد. سم مالاتیون به سادگی سبب غیر فعال شدن یک آنزیم می‌شود که رابط بین اعصاب است، آنزیمی که توسط سم پاراتیون و یا دیگر آفت‌ کش‌ ها غیر فعال می گردند در بدن معمول است و بنابراین تنوع اثرات روی اکثر سیستم های بدن در کنار تعریق مشاهده می‌شوند.